آشنایی با ساز دهنی

ساز دهنی کروماتیک (Chromatic Harmonica) همان طور که از نامش برمی آید ، از قابلیت اجرای تمام فواصل کروماتیک نیم پرده ای برخوردار است. این قابلیت حاصل اضافه شدن سه جزء ساختمانی است که به طور معمول در ساز دهنی های دیاتونیک و ترمولو وجود ندارد: قطعه ای به نام دهنی (Mouthpiece) ، تیغه ای به نام اسلاید (Slide) و نوارهایی به نام دریچه های ویندسیور(Windsaver Valves) .
در این درس قصد داریم ضمن بررسی ویژگی های ساختمانی سازدهنی کروماتیک نگاه دقیق تری به دریچه های ویندسیور بیندازیم و با عملکرد آنها بیشتر آشنا شویم . 
 

نحوه چیدمان نت ها (Note Layout) در سازدهنی کروماتیک 

ازمنظر تاریخی ، سازدهنی کروماتیک چندین دهه بعد از سازدهنی دیاتونیک 10 سوراخه (10Hole Diatonic) به وجود آمد . جالب است بدانید که اولین باری که تولید کنندگان سازدهنی تصمیم به استفاده از مکانیسم اسلاید (Slide) گرفتند ، آن را بر روی مدل های 10 سوراخه ای که مشابه سازدهنی دیاتونیک استاندارد به روش ریشتر (Richter Tuning) کوک شده بود به کار گرفتند .

این نوع سازدهنی 10 سوراخه نخستین بار توسط شرکت Hohner تحت عنوان مدل کروماتیک کخ یا کاچ (Koch Chromatic) عرضه شد و هنوز هم تولید می شود . این مدل در واقع یک سازدهنی کروماتیک واقعی نبود چرا که حتی با کمک گرفتن از اسلاید هم نمی شد تمام نت های گام کروماتیک را با آن اجرا کرد . 

در سال های اخیر مدل دیگری هم به نام Slide Harp معرفی شده که به همین شیوه طراحی می شود اما بر روی برخی زبانه های آن دریچه های ویندسیور نصب شده است تا از نشتی هوای کمتری برخوردار باشد . این مدل چند سال پیش به بازار ایران نیز وارد شده بود . 

 

 

مدتی بعد شرکت هونر تصمیم گرفت مکانیسم اسلاید را در سازدهنی های 12 سوراخه با کوک سولو (Solo Tuning) به کار گیرد و به این ترتیب بود که اولین سازدهنی کروماتیک واقعی طراحی و ساخته شد . کوک سولو همان طور که از نامش بر می آید ، برای نواختن سولوهای ملودیک طراحی شده است و بر خلاف کوک ریشتر ، تمام نت های گام ماژور را در هر سه یا چهار اکتاو سازدهنی در دسترس نوازنده قرار می دهد . 

 

با ملاحظه تصویر فوق متوجه می شوید که نحوه چیدمان نت ها در کوک سولو (Solo Tuning) در هر سه اکتاو سازدهنی با هم یکسان است و در واقع الگویی مشابه اکتاو میانی سازدهنی دیاتونیک استاندارد است که در هر سه اکتاو به یک شکل تکرار شده است .
با این که در این کوک امکان نواختن آکورد مکشی (Draw Chord) با استفاده از نت های اکتاو پایینی وجود ندارد ، ولی در عوض برای نواختن ملودی بسیار مناسب است و با توجه به یکسان بودن آرایش نت ها در هر سه اکتاو ، می توان هر ترتیب خاصی از نت ها را که در یک اکتاو اجرا می شود به راحتی به یک اکتاو بالاتر یا پایین تر منتقل کرد ، بدون این که تغییری در جهت نفس کشیدن نوازنده یا نت هایی که اجرای آنها مستلزم فشار دادن شستی / اسلاید می باشد به وحود آید . 

هر چند امروزه کوک های متنوع دیگری هم برای سازدهنی کروماتیک طراحی شده است ، ولی کوک سولو کماکان رایج ترین نوع کوک به کار رفته در سازدهنی های کروماتیک باقی مانده است . 

گام و نت پایه در سازدهنی کروماتیک 

در حال حاضر اغلب سازدهنی های کروماتیک به روش کوک سولو طراحی می شوند که با آن می توان نت های گام دیاتونیک و کروماتیک را در تمام اکتاوهای سازدهنی اجرا نمود .
رایج ترین گام یا کلید (Key) در میان سازدهنی های کروماتیک عرضه شده در بازار ، گام "دو" (Key of C) می باشد . در اغلب منابع آموزشی هم توصیه می شود که نواختن سازدهنی کروماتیک را با همین گام آغاز نمایید . گام ها یا کلید های دیگر سازدهنی کروماتیک به ترتیب از این گام پایین تر می روند تا به یک اکتاو پایین تر برسند : 
Bb – A – G – F – E – D – Tenor C 

در واقع نت پایه یک سازدهنی کروماتیک گام Bb یک پرده پایین تر از نت پایه در سازدهنی کروماتیک گام C می باشد و به همین ترتیب نت پایه در یک سازدهنی کروماتیک Tenor C یک اکتاو پایین تر از نت پایه در سازدهنی کروماتیک گام C قرار دارد . 

پس از آشنایی با نوع کوک و گام سازدهنی کروماتیک ، به بررسی ویژگی های ساختمانی آن می پردازیم . 

قطعه دهنی (Mouthpiece) 
قطعه فلزی باریکی است که در جلوی سازدهنی کروماتیک قرار می گیرد و به شکلی طراحی شده است که دهان نوازنده بتواند به راحتی بر روی آن قرار بگیرد . هر سوراخ تعبیه شده بر روی این قطعه با دو جفت زبانه دمشی (Blow Reed) و مکشی (Draw Reed) ارتباط دارد که یک جفت از آنها در حالت عادی و بدون فشار دادن شستی (Button) به صدا در می آیند و جفت سوراخ دیگر با فشار دادن اسلاید (Slide) به سمت داخل فعال می شوند . 
این مجموعه از 3-2 تیغه نازک فلزی تشکیل شده است که به علت تعبیه شدن سوراخ هایی چهارگوش در سطحشان از نمایی مشبک برخوردار هستند . این مجموعه از تیغه ها درست در پشت قطعه دهنی (Mouthpiece) و در جلوی بدنه (Comb) سازدهنی کروماتیک قرار می گیرند .
یکی از این تیغه ها که به خاطر متحرک بودنش اسلاید (Slide) نامیده می شود ، به طرف خارج سازدهنی امتداد می یابد و انتهای آن به حالت برجسته و گردی در می آید که آن را شستی (Button) می نامند .
نوازنده سازدهنی می تواند با گذاشتن انگشتش بر روی شستی و فشار دادن آن ، تیغه متحرک اسلاید را به سمت داخل حرکت دهد و با این کار تمام نت های سازدهنی را به میزان نیم پرده بالاتر ببرد . مثلا در یک سازدهنی کروماتیک گام C بدون فشار دادن شستی می توان نت های گام دو ماژور (C Major) را اجرا کرد .
اگر همین سازدهنی را با فشار دادن شستی به سمت داخل و نگه داشتن آن در همین حالت بنوازید ، نت های گام دو دیز (C# Major) در اختیارتان خواهد بود . 

چگونگی تغییر نت ها به دنبال فشار دادن شستی / اسلاید به نحوه طراحی قطعه دهنی و مجموعه تیغه ها بر می گردد : همان طور که گفتیم ، در پشت هر سوراخ تعبیه شده در قطعه دهنی (Mouthpiece) دو جفت زبانه دمشی و مکشی وجود دارد که در حالت عادی (بدون فشار دادن شستی) یک جفت از آنها به وسیله اسلاید پوشیده شده است و نقشی در تولید صدا ندارد .
اما وقتی که اسلاید به سمت داخل حرکت می کند ، جلوی جفت سوراخ اول را می پوشاند و جفت سوراخ دوم را که نیم پرده بالاتر کوک شده اند در معرض جریان هوا قرار می دهد . 

برای درک بهتر این مساله بهتر است یک سازدهنی کروماتیک را از نزدیک نگاه کنید و با فشار دادن اسلاید آن به طرف داخل ، به تغییری که در سوراخ های قابل مشاهده پدید می آید دقت نمایید . البته سازدهنی های کروماتیک از این لحاظ به دو شیوه متفاوت طراحی می شوند : 

1- Straight Tuned : در این نوع سازدهنی کروماتیک تمام نت های گام C در بالا قرار دارند و نت های گام #C در پایین قرار می گیرند . 
 
 
2- Cross Tuned : در این نوع سازدهنی کروماتیک نت های هر دو گام C و #C به صورت یک در میان در سمت بالا و پایین قرار دارند . 
 
در سازدهنی های کروماتیک نوع Cross Tuned وسعت سوراخ های مربوط به هر جفت نت که در اسلاید سازدهنی تعبیه شده است بیشتر از نوع Straight Tuned می باشد . این تفاوت در ساختمان سازدهنی موجب می شود تا در نوع Cross Tuned جریان هوای بیشتری بتواند از روی زبانه (Reed) های فلزی سازدهنی عبور کند ولی در عین حال برای نیم پرده بالا بردن نت ها (مثلا رفتن از نت C به #C ) باید اسلاید سازدهنی را به میزان بیشتری فشار دهیم . به همین خاطر اجرای سریع آهنگ هایی با تمپوی بالا با این نوع سازدهنی کروماتیک قدری دشوارتر است . 

ویندسیور چیست؟ 

دریچه های ویندسیور (Windsaver Valves) که آنها را Breath Saver و گاهی به اختصار دریچه (Valve) یا ویندسیور (Windsaver) نیز می نامند، نوارهای کوچکی از جنس انعطاف پذیر و با قابلیت ارتجاعی هستند که بر روی صفحات زبانه دار (Reedplate) ساز دهنی کروماتیک و در سمت دیگر زبانه ها یا تیغه های فلزی (Reeds) ساز دهنی نصب می شوند.
اگر نگاهی به زیر درپوش (Coverplate) های ساز دهنی کروماتیک بیندازید (یا پیچ درپوش ها را باز کنید و آنها را بردارید) میتوانید آنها را ببینید که به شکل نوارهای کوچک سفید رنگ (یا سفید و برنزی رنگ) هستند و شکل و اندازه ای مشابه زبانه های فلزی دارند. 

در شکل زیر که یک ساز دهنی کروماتیک بدون درپوش را نشان می دهد می توانید ویندسیورها را به خوبی مشاهده نمایید که به شکل نوارهای سفیدرنگی در بین زبانه های فلزی قرار دارند. 
 
 
 
دریچه های ویندسیور غیر از ساز دهنی کروماتیک، در ساز دهنی های آکورد (Chord Harmonica) و اکتاو (مانند مدلAuto Valve از Hohner یا مدل Concerto از Seydel ) و همچنین در بیشتر آکاردئون ها نیز وجود دارند. 

نقش ویندسیور چیست؟ 

مهمترین وظیفه ویندسیور این است که تمام جریان هوای جاری در نفس نوازنده را به سمت آن زبانه فلزی خاصی که در حال نواخته شدن است هدایت نماید. برای توضیح بیشتر باید گفت زمانی که نوازنده هوا را به داخل یک سوراخ ساز دهنی کروماتیک که در برگیرنده دو زبانه دمشی (Blow Reed) و مکشی (Draw Reed) است می دمد ، موجب فعال شدن زبانه دمشی می شود. ولی در عین حال مقداری از این جریان هوا از اطراف زبانه مکشی عبور می کند که نقشی در به صدا درآوردن زبانه دمشی ندارد. در واقع این مقدار هوایی که از اطراف زبانه مکشی عبور می کند به هدر می رود و در اصطلاح نشت (Leak) می کند. 

برگرفته از مجله سازدهنی (iranharmonica)

تدریس موسیقی در سدا, موسیقی سنتی